کرمانشاه؛ گام زدن بر پهنه تاریخ ایران

کرمانشاه، از عهد پیشدادیان تا عصر حاضر یکی از شهرهای مهم و محل اتفاقات بزرگ تاریخی ایران بوده است. این شهر دومین پایتخت ساسانی و نشستگاه خسرو پرویز بوده، با این حال پس از ورود اسلام تا دوره قاجار رونق چندانی نداشته، در عهد قاجاریه با سامان دادن راه عراق و قرارگیری کرمانشاه در این مسیر باردیگر سکونت بشکل گسترده در این شهر شکل گرفت.

کرمانشاه بطور قطع و یقین از 4000 سال پیش آباد بوده، در افسانه ها آمده که این شهر توسط تهمورس دیوبند پادشاه پیشدادی بنا شده است که البته بارها و بارها تغییر شکل داده است.

از نام های قدیم کرمانشاه، نیشابی و آلی پی بوده است و در کتیبه های باستانی از این منطقه بعنوان مرکز پرورش بهترین اسب ها یاد شده است.

 

زمین های حاصلخیز این منطقه که با تاثیر از آب و هوای زاگرس و بادهای مدیترانه ای که از غرب به این شهر می وزد، کرمانشاه را به یکی از قطب های کشاورزی و خوش آب و هوای ایران تبدیل کرده است.

 

معرفی همه دیدنی های کرمانشاه در چنین مطلبی امکانپذیر نیست، سعی شده مهمترین آثار طبیعی و تاریخی شهر و اطراف آن معرفی شود:

 

مجموعه باستانی بیستون:

مجموعه بینظیر و شگفت انگیر بیستون، در 36 کیلومتری کرمانشاه در کوه های بیستون قرار دارد و به گواه تاریخ از قدیمی ترین سکونتگاه های بشر است.

 

نام بیستون برخلاف آنچه در بین عوام معروف است به معنی بدون ستون نیست، در ایام باستان نام آن بغستان یعنی جایگاه خدا بوده که به تدریج به بهستان، بهستون و بیستون تغییر کرده است.

 

مجموعه بیستون هشتمین اثر باستانی ایرانی است که بعد از تخت جمشید، تخت سلیمان، چغازنبیل، میدان نقش جهان، پاسارگاد و بم به ثبت جهانی رسیده است.

 

سنگ نبشته بیستون بزرگترین سنگ نبشته جهان و اولین متن شناخته شده ایرانی است و قدمت آن به دوراه هخامنشی می رسد.

 

مهمترین سنگ نگاره بیستون شرح پیروزی داریوش اول بر گئومات است، پلکان صیقلی اطراف دیوار نگاره محل رفت و آمد سنگتراشان را نشان می دهد و صیقلی بودن آن هم ظاهرا پس از اتمام کار و برای غیرقابل تردد شدن مسیر تعمدا اتفاق افتاده است.

سنگ نگاره بیستون، مشهورترین اثر کرمانشاه است

ارتفاع سنگ نگاره بیستون 7 متر و 80 سانت و طول آن 22 متر است. موضوع اصلی سنگ نگاره تاج ستانی داریوش بزرگ است، در این صحنه اهورامزدا در حالیکه با دست چپ فره را به سوی پادشاه دراز کرده، دست راستش را به نشانه دعا و طلب خیر بلند کرده است.

 

داریوش شاه با تاج و سبیل و ریش مستطیلی، شبیه شاهان آشوری دست راستش را بمنظور دعا بلند کرده و در دست چپ کمانی دارد. در این نگاره داریوش با اشل انسانی و قد حدود 180 سانتی متر در حالیکه گئومات خائن را زیر پا افکنده تصویر شده است.

 

نیزه دار و کمانداری با قدی حدود 150 سانت پشت شاهنشاه دیده می شوند، همچنین 8 نفر از شاهان یاغی که مغلوب داریوش شده اند با قدهای 120 سانت در صحنه حاضرند تنها شاه سکاها که کلاهی نوک تیز دارد قدی بلندتر از بقیه دارد، این افراد با زنجیر بهم متصل شده اند.

 

این نقش برجسته متاسفانه، در زمان جنگ جهانی دوم توسط سربازانی که از محوطه عبور می کردند، همینطور توسط مردم محلی که از صورت های نقش برحسته ها بعنوان سیبل هدفگیری تیراندازی استفاده می کردند و شرایط جوی طبیعی آسیب های زیادی دیده است. البته در سال های اخیر تلاش هایی برای حفظ و ترمیم آن انجام شده است.

 

نقش برجسته های بیستون از این جهت مهم هستند که داریوش با زبان خود به معرفی خود و سلسله هخامنشی پرداخته همچنین حوادثی چون مرگ کمبوجیه، شورش گئومات، جنگ ها و پیروزی های داریوش، شیوه های زمامداری، جنگ با سکاها و غیره نقل شده است.

 

همچنین از آنجا که کتیبه بیستون به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی به خط میخی نوشته شده است، سهم بزرگی در کشف رمز خط میخی دارد.

 

فرتاش ( فرهاد تراش):

فارغ از ارزش تاریخی که بیستون در میان ما ایرانیان دارد، در ادبیات عاشقانه فارسی هم نماد عشق، مداومت و ناکامی است.بر اساس افسانه ای که در شاهنامه فردوسی نقل شده، فرهاد عاشق، بخشی از کوه بیستون را به دستور شیرین برای رسیدن به آب تراشیده است. در حین اجرای این دستور، به فرهاد خبر مرگ شیرین می رسد، فرهاد نیز که اختیار از دست داده با تیشه به فرق سر می کوبد و او نیز می میرد. بیستون را به قلب سنگی زنان نیز تشبیه کرده اند که هرگز نرم نمی شود. ابیات بسیاری در ادبیات فارسی به شرح حال و احوال فرهاد کوهکن اختصاص دارد، ضرب المثل معروف فارسی می گوید:

بیستون را عشق کند و شهرتش فرهاد برد  

فرهادتراش

جدای از این داستان ها، در ضلع غربی سنگ نبشته های بیستون، دیواره ای مرتفع به ارتفاع 45 و عرض 200 متر مربوط به دوران ساسانیان قرار دارد. این اثر را به فرهاد نسبت داده اند، هر چند که سازنده و هدف اصلی ساخت این دیواره بطور قطع مشخص نیست.

 

شهر باستانی چمچال:

در حفاری های انجام شده در بیستون شهری کشف شد که ظاهرا توسط سلطان محمد خدابنده، در سالهای 661 تا 674 ساخته شده، مهمترین اثر این شهر باستانی ساختمانی 13 اتاقه با 3 ایوان با معماری مغولی و ایلخانی است. این بنا از گچ، آهک و سنگهای حجاری شده ساسانی که در محیط وجود داشته، آجرهای مشبک ایلخانی و کاشی های مربع آبی رنگ ساخته شده است.تعدادی سکه، ظروف سفالی ساده و منقوش نیز در چمچال کشف شده اند.

شهر باستانی چمچال

کاروانسرای بیستون:

این کاروانسرا یک بنای چهار ایوانی است که به دستور شیخ علی خان زنگنه والی کرمانشاه در عصر صفوی روی بقایای یک بنای ساسانی احداث شده و دارای 48 اتاق و 4 برج و الحاقات دیگر است.

کاروانسرا بیستون

مجسمه هرکول:

در محوطه بیستون، پیکره ای منسوب به هرکول در حالیکه بر آرنج چپ خود تکیه داده و جامی در همان دست دارد، وجود دارد. طول پیکره یک متر و 47 سانت است و یکپارچه از سنگ کوه تراشیده و از پشت به کوه چسبیده است. در پشت پیکره کتیبه ای به خط یونانی، یک درخت زیتون که کمان دان و تیردانی به آن آویزان است دیده می شود. کتیبه در 7 خط و با قابی به شکل معابد یونانی است. در زیر پیکره هم نقش شیری به طول 2 متر دیده می شود.

 

قدمت هرکول بیستون به 153 قبل از میلاد همزمان با سلطنت مهرداد اول می رسد. در سال 1370 سر مجسمه دزدیده شد و سر فعلی هرکول دوباره ساخته شده و درجای خود قرار گرفته است. از آنجا که مجسمه بصورت لخت تراشیده شده بوده افراد ناشناخته بخشی از بدن آن را از بین برده اند.

مجسمه هرکول

به اعتقاد برخی باستان شناسان، این پیکره متعلق به هرکول نیست بلکه خدای پارتی همطراز هرکول به نام ورثرغنه صاحب آن است.

 

در محوطه بیستون دیدن آثاری مثل سنگ نگاره های میترا، نقش گودرز دوم، نقش ولگش، بنای پارتی، جاده ساسانی و آثار دیگر را از دست ندهید.

 

مجموعه باستانی طاق وستان:

در سمت راست ورودی شهر، در شمال شرقی شهر، مجموعه ای حیرت انگیز از سنگ نبشته های ساسانی در دل کوه وجود دارد.

 

از آنجا که محوطه طاق بستان دارای بیشه زارهایی مناسب برای شکار بوده است، مهمترین سنگ نگاره ها حاوی تصاویری از شکار پادشاهان ساسانی است.

مجموعه طاق بستان

اولین دیوار در مدخل طاق بستان، مربوط به اردشیر دوم است. در این سنگ نگاره اردشیر دوم بین اهورامزدا و میترا ایستاده و اهریمن در زیرپاهای او به خاک افتاده است.

 

سنگ نگاره بعدی در طاق کوچکی قرار دارد که پیکره شاپور دوم و سوم و کتیبه ای به زبان پهلوی که صاحبان تصاویر را معرفی می کند وجود دارد.

 

در سومین بخش طاقی هست که سراسر پوشیده از نقوش فرشتگان بالدار، مجلس شکار گراز، حیواناتی مثل فیل و اسب، قایق، لوتوس و درخت زندگی است.این نقش برجسته مجلس شادی شاه را با نوازندگان نشان می دهد.

 

در پایین طاق، پیکره شخصی دیده می شود که با لباس رزم بر روی اسبی نشسته است، گروهی نقش را متعلق به پیروز ساسانی و برخی به خسرو پرویز می دانند.

 

ایوان های سنگی طاق بستان:

دو ایوان کوچک و بزرگ در مجموعه طاق بستان وجود دارد، در سمت راست ایوان کوچک، صحنه تاج ستانی اردشیر دوم را در حالیکه ایستاده و با دست چپ شمشیر را گرفته ، با دست راست فره ایزدی را از اهورامزدا می گیرد، نشان می دهد.

 

شاه در تصویر با موهای بلند مجعد، گوشواره، دستبند، گردنبند و تاج نشان داده شده است. در سمت راست پادشاه پیر فرزانه با ریش بلند و موهای مجعد و در سمت چپ میترا بر روی لوتوس بزرگی دیده می شود. ایوان کوچک، مستطیلی با ابعاد تقریبی 6 در 4 متر و ارتفاع 5/5 است. در طاقچه بالایی ایوان پیکره های شاپور دوم و سوم وجود دارد.

مهمترین ایوان سنگی در طاق بستان

ایوان بزرگ که ارزشمندترین اثر به جا مانده در طاق بستان است مستطیلی 12 در 8 متر است. نقش بالای ایوان بزرگ مربوط به صحنه تاج ستانی یکی از شاهان ساسانی از پیر فرزانه است. متاسفانه صورت پادشاه آسیب هایی دیده است، اما براساس آنچه بجا مانده می بینیم که این شاه ساسانی صورتی فربه با مو و ریش بلند و مجعد داشته است. پادشاه تاجی با دو بال عقاب و گویی مرصع بر سر دارد. در سمت چپ آناهیتا بر پله ای ایستاده، در دست چپ او کوزه ای آب و در دست راستش فره ایزدی دیده می شود.

 

نقش پایینی مردی را بر روی اسب با لباس رزم نشان می دهد که کلاهخودی بر سر دارد. تنها چیزی که از صورت او مشخص است چشمان اوست اما از آنجا که تاجی بر روی کلاه دارد مشخص است که یکی از پادشاهان ساسانی است.

 

بر دیوار کنار ایوان دو صحنه شکار نقش بسته است. نقش سمت راست که صحنه شکار گوزن است ابعادی حدود 6 در 4 متر دارد. در صحنه های مختلف شاه را آماده شکار گوزن های فراری می بینیم در حالیکه زنان خنیاگر مشغول نواختن چنگ هستند، و در صحنه پایانی شاه را مشاهده می کنیم که شکار را به پایان برده و کمان را بر شانه آویخته است.

 

سنگ نگاره سمت چپی، صحنه شکار گراز است که شاه را همراه تعدادی رامشگر، دونفر پاروزن، دونفر خدمه و زنان نوازنده سوار بر قایق نشان می دهد در آخر شاه در حالی از شکار برمی گردد که هاله ای نورانی گرد سر دارد و فیلبانان به کمک خرطوم فیل ها گرازها را از صحنه شکار جمع می کنند.

 

سنگ نگاره های قاجاری:

در بالای دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نبشته ای به خط نستعلیق و پیکره ای متعلق به محمد علی میرزا، والی کرمانشاه وجود دارد. او با صورتی فربه و ریش بلند و سبیل تاب داده و لباس بلند و چین دار نشان داده شده است.

سنگ نگاره قاجاری در طاق بستان

سراب ها: 

سراب نیلوفر:

در 14 کیلومتری شمالغربی کرمانشاه، سراب نیلوفر به شکل یک دریاچه قرار دارد که تمام سطح آن با گل های نیلوفر آبی پوشیده شده است، زلالی و شفافیت آب در این سراب به حدی است که ساقه نیلوفرها به خوبی قابل مشاهده است.

سراب نیلوفر

به باور برخی مورخان لوتوس ها یا نیلوفرهای آبی که در نقش برجسته های طاق بستان دیده می شود با الهام از نیلوفرهای این سراب در دل کوه نقش بسته اند.

 

مانند هر پدیده دیگری که شامل قدمت شده باشد، در مورد این سراب نیز افسانه هایی وجود دارد که شنیدنی ترین آن مربوط به گنج های خسروپرویز است که مردم محلی معتقدند در اعماق این سراب مخفی شده اند.

 

عمق سراب نیلوفر در عمیق ترین نقطه به 35 متر می رسد و آب آن از چندین چشمه فعال و جوشان تهیه می شود.چند سالی است در اطراف سراب پارکی برای بازدیدکنندگان احداث شده، آب سراب در ماه های گرم سال برای شنا و قایقرانی مناسب است.

 

سراب خضر:

سراب خضر الیاس یا خیر الیاس، با وسعتی در حدود 110 متر مربع در 23 کیلومتری کرمانشاه در جاده کامیاران واقع شده است. آب این سراب نیز بسیار زلال و آشامیدنی است. در اطراف سراب درختان زیبا، منظره جالبی ایجاد کرده اند. مردم محلی در تابستان برای شنا و همچنین تهیه هنودانه، طالبی، خیار چنبر و خربزه مرغوبی که در صیفی کاری های اطراف سراب کاشته می شود به آن مراجعه می کنند.

 

سراب یاوری:

سراب یاوری در کنار یک تپه قبرستانی مربوط به زمان اشکانی و ساسانی، با فاصله 21 کیلومتری در غرب کرمانشاه  در جاده کرمانشاه- روانسر واقع است و از دیدنی های اطراف شهر محسوب می شود.

 

از دیگر سراب های دیدنی اطراف کرمانشاه می توان به سراب طاق وستان ( طاق بستان) در شمال شهر و در دامنه کوه طاق بستان و سراب قنبر در جنوب کرمانشاه اشاره کرد.

 

غارها:

غار پروا:

دومین اثر طبیعی ملی کرمانشاه، غار پرآو( پرآب) است. این غار استثنایی در 12 کیلومتری شمال شرقی شهر بین کوه های طاق بستان و بیستون و در 300 متری قله علیخان یا پراو واقع شده است.

 

40 سال قبل، زمانی که اکتشاف غارهای عمیق تازه آغاز شده بود، هیات انگلیسی که برا ی اولین بار توانستند غار را تا انتها پیمایش کنند به آن لقب اورست غارهای جهان را دادند. تا آن زمان پراو عمیق ترین غار جهان تصور می شد اما با کشف غارهای دیگر این لقب از پراو گرفته شد، اما همچنان به دلیل ارتفاع 3000 متری دهانه آن از از سطح دریاها، یک غار منحصر بفرد بشمار می آید.

 

این غار 26 حلقه چاه کشف شده دارد که آب آنها از آب شدن یخچال ها تامین می شود، به دلیل ارتفاع بالای غار پیمایش آن دشوار بدون آمادگی و وسایل مورد نیاز خطرناک است.

 

درجه سختی پیمایش آن دی 5 است که آن را در زمره غارهای خیلی سخت قرار می دهد. نخستین بار یک گروه انگلیسی غار را تا انهتا پیمودند اما تا سال 1370 که گروه ایرانی موفق به پیمایش غار شدند غار تا انتها پیموده نشد.

 

غار آسنگران:

در شمالغربی کوه ها پراو در تنگه تنگ کوه، در 22 کیلومتری جاده کرمانشاه – کامیاران- سنندج غار آسنگران با 4 چاه عمیق و استخری وسیع در انتهای غار قرار گرفته است. آسنگران در فهرست زیباترین غارهای ایران مقام سوم را دارد.

 

غار رتیل در جاده کرمانشاه کرند، غارهای کلیسه، مرشکار و نوروزخان در ارتفاعات اطراف کرمانشاه و غار جوجو در ارتفاعات پراو از دیگر آثار طبیعی و دیدنی کرمانشاه هستند.

 

در داخل شهر نیز دیدنی هایی وجود دارد که عمدتا مربوط به دوره قاجار هستند، در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می شود:

 

تکیه معاون الملک:

این اثر مربوط به دوره قاجار و در خیابان حداد عادل در محله قدیم آبشوران واقع و در سال 1288 هجری شمسی بمنظور برگزاری مراسم مذهبی ساخته شده است.

 

کاشیکاری های تکیه از نظر نقوش برجسته و نیم برجسته که با رنگ های طبیعی رنگامیزی شده اند، منحصربفرد هستند، صحنه هایی از نبردهای پیامبر و حضرت علی و صحنه های کربلا، همچنین تصاویری از پادشاهان باستانی ایرانو تصاویری از تخت جمشید را به نمایش می گذارند. بنا از سه قسمت به نام های حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده است.

 

تکیه معاون الملک

حسینیه که محل برگزاری مراسم عزاداری بوده است با 17 پله به سمت پایین می رود. سقاخانه کوچکی در حسینیه قرار دارد. صحن اصلی هم که محل سینه زنی بوده با کاشیکاری هایی با مضامین مذهبی تزیین شده است.

 

زینبیه، فضای مسقفی برای استقرار خانم ها در مراسم سینه زنی بوده و دارای 18 تابلوی کاشیکاری با تصاویری از روز عاشورا، امام رضا و آهو، عروج پیامبر، صحنه قربانی اسماعیل، حضرت موسی و جادوگران و ... است.

 

دیوارهای عباسیه که بنایی دو طبقه است، تماما با کاشی های هفت رنگ قاجاری با تصاویری حضرت یوسف، امام علی، امام حسین همچنین تعدادی از رجال قاجار پوشیده شده است.

 

اکنون عمارت عباسیه محل موزه مردم شناسی و پوشاک و زیور آلات استان کرمانشاه قرار گرفته و اشیا قدیمی نظیر وسایل کشاورزی، دامپروری، سازهای موسیقی، گیوه و پوشاک مردم استان را در معرض نمایش قرار داده است.

 

مسجدها:

مسجد جامع:

این مسجد در خیابان مدرس و در بافت قدیمی شهر قرار داشته و شباهت های بسیاری به آثار دوره زندیه دارد. امروز تنها بخشی از شبستان مسجد باقیمانده است. مسجد ایمری در جنوب مسجد اصلی برای برگزاری نماز و مراسم ساخته شده است. مسجد به دستور امیر نظام زنگنه از امرای قاجار ساخته شده است.

 

مسجد دولتشاه:

مسجد دولتشاه همانطور که از نامش پیداست به دستور محمد علی میرزا دولتشاه حاکم کرمانشاه در زمان محمد شاه قاجار احداث شده و در سالهای اخیر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. این مسجد در میدان جوانشیر واقع است.

 

مسجد جامع شافعی:

مسجد بزرگ اهل سنت کرمانشاه در تاریکه بازار واقع شده و شباهت های بسیار زیادی به مساجد ترکیه دارد.

 

 از دیگر مساجد دیدنی کرمانشاه می توان به مسجد حاج شهبازیان در چهارراه مدرس، مسجد عماد الدوله، مسجد معتمد و مسجد فیض آباد که همگی در مرکز شهر قرار دارند، اشاره کرد.

 

از دیگر آثار کرمانشاه تعدادی آرامگاه و بقعه هستند:

 

مقبره فاضل تونی:

این بنا که ساختمان اصلی آن سال ها پیش تخریب شده است، بر روی بنای اصلی ساخته شده و آرامگاه ملاعبدالله تونی، از علمای شیعه است که در راه سفر به عتبات در کرمانشاه فوت شد. آرامگاه اصلی توسط شیخ علی زنگنه والی کرمانشاه در کنار پل کهنه کرمانشاه ساخته شده است.

 

بقعه سید فاطمه نیز که در بین بانوان محبوب است در میدان آزادی  و مقبره محمد علی بهبهانی( آل آقا) از علمای بزرگ شیعه هم در خیابان آرامگاه واقع شده است.

 

بازارها:

بازار سنتی کرمانشاه، بازار بزرگ و بازار اسلامی همگی در خیابام مدرس قرار دارند. بازار سنتی علاوه بر آنکه از نظر معماری تلفیقی دیدنی از بازارهای ایرانی و بازارهای مسقف ترکیه است محل خوبی برای تهیه سوغات های کرمانشاه است.

بازار تاریخی کرمانشاه

تنها چیزی که در بازگشت از کرمانشاه خاطر مسافر را مشغول می کند، افسوس به خاطر دیدنی هایی است که موفق به بازدید از آنها نشده، غیر از آن در راه بازگشت با خود تکرار خواهید کرد که: سفر به کرمانشاه یگانه بود و هیچ کم نداشت.